دانشگاه سیستان و بلوچستان

پردیس بین المللی چابهار

تحصیلات تکمیلی

پایان‏ نامۀ کارشناسی ارشد

در رشتۀ مهندسی عمران، گرایش مهندسی آب

عنوان:

ارائۀ الگوی بهینۀ مدیریت منابع آب براساس دیدگاه تجارت آب مجازی

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی گردد
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود می باشد)
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن می باشد هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود اما در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل می باشد)
چکیده
آبی که در مراحل گوناگون تولید هر کالا بهره گیری می گردد، آب مجازی[1] ذخیره‌شده در کالا نامیده می گردد. بسیاری از کشورهای واقع در مناطق خشک و نیمه‏خشک، با واردات مواد غذایی، بخشی از آبی را که برای تولید داخلی محصولات نیاز می باشد، برای بهره گیری در سایر مصارف حفظ می‌کنند.
در این پایان‏نامه، پس از تعیین سناریوهای گوناگون و مطالعه همه‌جانبۀ آن‌ها، درنهایت این نتیجه به‌دست آمد که در برنامه‌ریزی منابع آب، ضمن خودکفایی نسبی در تولید محصول کشاورزی، می‌بایستی کالاهای آب‌بر نظیر غلات را از سایر کشورها، ازجمله تایلند وارد نمود؛ زیرا این کشور مشخصاتی ازقبیل بُعد مسافتی کم، دسترسی ازطریق دریا، رابطۀ مناسب سیاسی، هزینه‌های تأمین آب کمتر و منابع آبی فراوان‌تری دارد. همچنین به‌مقصود حضور در بازار‌های جهانی ضمن کشف نیازمندی‌های کشورهای همسایه، برای نمونه کشور امارات و نیاز این کشور به محصولاتی نظیر سیب‌زمینی و شیر، با برنامه‌ریزی‌های مقتضی برای تأمین نیازهای درون، این محصولات را می‌توان صادر نمود. با این رویه، ضمن کاهش فشار بر منابع آبی داخلی می‌توان با کاهش قیمت تمام‌شده در محصولاتی که ایران در تولید آن‌ها مزیت نسبی دارد، فرصت‌های شغلی جدیدی نیز فراهم آورد.
همچنین قیمت تمام‌شدۀ کمتر بعضی محصولات وارداتی به کشور نیز موجب کاهش فشارهای اقتصادی بر مردم می گردد. کاهش فشار بر سفره‌های آب زیر‌زمینی، افزایش بازده آبیاری و کشت محصولات منطبق بر وضعیت آب‌وهوایی هر منطقه، ازجمله آثار مثبت زیست‌محیطی این طرح می باشد.
کلیدواژگان: تجارت آب مجازی، مدیریت منابع آب، اقتصاد آب، امنیت غذایی
 
فهرست مطالب
فصل نخست: معرفی آب مجازی و تجارت آب مجازی… 1
1-1: معرفی.. 2
1-2: تجارت آب مجازی: ظرفیت‌ها و ملاحظات.. 4
1-3: آب آبی و آب سبز. 6
1-4: معرفی روش‌‌های کمّی.. 9
1-4-1: روش محاسبۀ آب مجازی ذخیره‌شده در محصولات کشاورزی.. 9
1-4-2: روش محاسبۀ دبی آب مجازی درحال جابه‌جایی.. 11
1-5: تجارت آب مجازی و صرفه‌جویی در مصرف آب.. 12
1-5-1: تجارت آب مجازی و حفظ آب در سطح ملی.. 12
1-5-2: تجارت آب مجازی و حفظ آب در سطح جهانی.. 15
 
فصل دوم: تجارت آب مجازی، ملاحظات اقتصادی و اجتماعی و امنیت غذایی… 17
2-1: مقدمه. 17
2-2: ملاحظات اقتصادی و اجتماعی.. 18
2-2-1: مفهوم اقتصاد آب.. 18
2-2-2: بازدهی اقتصادی آب.. 20
2-2-3: نظریۀ مزیت نسبی و نظریۀ هزینۀ فرصت.. 23
2-2-4: توسعۀ تجارت آب مجازی و توسعۀ زیرساخت‌ها 24
2-2-5: تجارت آب مجازی و ارتقای جایگاه اقتصادی آب.. 25
2-2-6: تحولات اقتصاد آب: قبل و بعد از ظهور واژۀ آب مجازی.. 25
2-3: تجارت آب مجازی و امنیت غذایی.. 26
2-4: مطالعه چند نمونه‌پژوهی.. 28
2-4-1: مصر 29
2-4-1-1: تولید محصولات کشاورزی و تجارت بین‌المللی.. 29
2-4-1-2: آب مجازی، نیروی کار، زمین و سرمایه. 29
2-4-1-3: امنیت غذایی.. 34
2-4-2: چین.. 35
2-5: معرفی زمینه‌های مطالعاتی صورت‌گرفته. 35
 
فصل سوم: سیاست‌‌های مدیریتی منابع آب در کشورهای منتخب آسیایی… 38
3-1: عوامل ملی و منطقه‌ای مؤثر بر منابع آب.. 39
3-1-1: وضعیت آب در جهان. 39
3-1-2: وضعیت آب در منطقۀ خاورمیانه و آسیا 41
3-1-3: استراتژی بحران آب در خاورمیانه و آسیا 42
3-1-4: مروری بر عوامل بستر ساز در سطح ملی.. 44
3-1-4-1: بعضی از مشخصه‌ها و روندها از دیدگاه کمیت منابع آب [33] 44
3-1-4-2: بعضی شاخص‌ها از دیدگاه مصارف منابع آب[33] 45
3-1-4-3: بعضی شاخص‌ها از دیدگاه پیامدهای توسعۀ ناپایدار و جنبه‌های مدیریتی [33] 46
۱. بهره‌وری بهره گیری از منابع آب.. 46
۲. اجرای طرح‌های مکمل طرح‌های توسعۀ منابع آب.. 46
۳. اقتصادی و مدیریت مالی.. 46
۴. کیفیت منابع آب و مسائل زیست‌محیطی.. 46
۵. حلقه‌های مفقود 46
3-1-4-4: بعضی شاخص‌ها از دیدگاه بهره‌برداری از رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک [33] 47
3-2: اختصار‌ای از سیاست‌های مدیریتی منابع آب برای مطالعه وضعیت آب در کشورهای منتخب… 47
3-2-1: پاکستان [34] 47
3-2-1-1: استراتژی‌های موجود برای مصرف مداوم از منابع آب.. 47
3-2-2: استرالیا [35] 49
3-2-2-1: استراتژی‌های ملی و درون‌کشوری.. 49
3-2-2-2: مدیریت منابع طبیعی.. 50
3-2-3: هند [36] 51
3-2-3-1: آب و توسعۀ پایدار 51
3-2-3-2: سیاست ملی آب.. 51
3-2-3-3: چهارچوب قانون‌گذاری.. 52
3-2-4: سریلانکا [37] 52
3-2-4-1: توسعۀ مداوم منابع آبی در سریلانکا 52
3-2-4-2: سیاست‌های توصیه‌شده 52
۱. تقویت روش‌های مدیریت مشارکتی برای دستیابی به دیرپایی اقتصادی و مالی.. 52
۲. در نظر داشتن قوانین موجود آب و ارائۀ قوانین جدید برای مدیریت مؤثر منابع آب سطحی و زیرزمینی برای استفادۀ مداوم  53
۳. بهبود سیستم داده‌های مدیریت.. 53
۴. تقویت مؤسسات مربوط به بخش آب ازطریق اصلاح اصول مدیریتی با تمرکز بر سیاست‌های موجود برای دستیابی به دیرپایی مالی  53
۵. طراحی جامع در آبگیرها 54
۶. برنامۀ متناسب‌سازی بخش ملی برای تأمین آب و تعیین بودجۀ بخش فاضلاب.. 54
3-2-4-3: استراتژی آینده برای متناسب‌سازی مؤثر 54
3-2-4-4: به کارگیری قوانین دوبلین در استراتژی‌ها و پروژه‌ها 54
3-2-5: چین [38] 54
3-2-5-1: طرح ملّی مطالعه آب.. 54
2-2-5-2: قوانین سازمانی برای مدیریت و توسعۀ منابع آبی.. 56
3-2-6: اندونزی [39] 56
3-2-6-1: وضعیت جاری توسعه و مدیریت منابع آبی.. 56
۱. سیاست و استراتژی.. 56
۲. دستیابی به توسعۀ منابع آبی، طی طرح 25ساله. 56
۳. سیاست‌های بخش‌ها برای توسعه و مدیریت منابع آب.. 57
۱. اهداف و استراتژی‌ها برای طرح توسعۀ 25سالۀ دوم. 57
۲. سیاست‌های کلّی.. 58
۳. سیاست‌های ویژه 58
۴. سیاست مدیریت منابع آب.. 58
۵. استراتژی برای مدیریت منابع آب.. 58
۶. مصرف آب در بخش صنعت.. 59
۷. مصرف آب در بخش کشاورزی.. 59
۸. مصرف آب در بخش شهری.. 59
۹. کیفیت آب.. 59
۱۰. کنترل سیل.. 60
3-2-6-2: دغدغه‌ها و معضلات موجود 60
3-2-7: مالزی [40] 60
3-2-7-1: طرح ملی آب.. 60
3-2-7-2: چهارچوب قانونی و سازمانی.. 60
۱. چهارچوب سازمانی.. 60
۲. چهارچوب قانون‌گذاری.. 60
3-2-7-3: مصرف مداوم منابع آب و حفاظت از آب.. 61
3-2-8: ایران [41] 61
3-2-8-1: مصارف فعلی آب.. 61
3-2-8-2: پیش‌بینی مصارف آب در آینده 62
3-2-8-3: منابع آبی تأمین‌شدنی برای سال 14700. 62
3-2-8-4: پیش‌بینی منابع آب برای تأمین نیازها در سال 14700. 62
3-2-8-5: راهبردهای توسعۀ منابع آب.. 63
۱. آب‌های زیرزمینی.. 63
۲. پساب‌های شهری و کشاورزی.. 64
۳. منابع آب سطحی.. 64
3-2-8-6: راهبردهای مصرف آب.. 64
۱. مصرف آب در بخش کشاورزی.. 64
۲. مصرف شرب و بهداشت و صنعت.. 65
3-2-8-7: راهبردهای حفاظت محیط‌زیست آبی.. 65
 
فصل چهارم: بازنگری در سیاست‌های مدیریت منابع آب… 67
4-1: تجارت آب مجازی در ایران: ظرفیت‌ها و کاربردها 68
4-2: تجارت آب مجازی از دیدگاه مدیران منابع آب و از دیدگاه کلان کشوری.. 70
4-3: راهکارهای فعلی تأمین آب در مناطق کشور 71
4-4: ضرورت تشکیل بانک آماری به‌مقصود مطالعه و شفاف‌سازی.. 73
4-4-1: نیازمندی‌های آماری.. 74
4-4-2: نیاز به شفاف‌سازی صادرات و واردات کالاها از دیدگاه تجارت آب مجازی.. 75
4-5: اقتصاد سیاسی تجارت آب مجازی.. 76
4-6: سیاست‌های امنیت غذایی در کشور و تأثیر آن بر مصرف آب.. 77
4-7: تجارت آب مجازی و روابط بین‌الملل.. 81
4-8: سیاست‌های توسعۀ تجارت آب مجازی و لزوم تمرکززدایی.. 83
4-9: تجارت آب مجازی و بخش‌های کشاورزی و صنعت و خدمات.. 84
4-10: تجارت آب مجازی و سیاست‌های حمایتی دولت در بخش کشاورزی.. 86
4-11: تجارت آب مجازی و تأثیرات زیست‌محیطی.. 88
4-12: تجارت آب مجازی و اصلاح الگوی کشت… 88
4-13: توسعۀ پایدار و تجارت آب مجازی.. 90
4-14: تعمیم موضوع به تجارت درون‌کشوری و بین‌المللی آب مجازی.. 91
4-14-1: طبقه‌بندی موضوعات و مطالعات آب مجازی.. 92

1. موضوعات و مطالعات اولیه. 92
2. تجارت آب مجازی و شفاف‌سازی تجارت محصولات از منظر آب مجازی جابه‌جاشده 93
3. برنامه‌ریزی و راهبردهای کلان. 93

۱. توسعۀ مدل‌های مفهومی و ریاضی و برنامه‌ریزی.. 93
۲. مطالعه موانع و روابط ساختاری.. 93
 
فصل پنجم: استراتژی ملی مدیریت منابع آب با رویکرد آب مجازی… 96
5-1: مقدمه. 97
5-2: استراتژی‌های جدید مدیریت منابع آب.. 97
5-2-1: تجارت آب مجازی و امنیت غذایی.. 98
5-2-2: تجارت آب مجازی و ملاحظات سیاسی.. 101
5-2-3: تجارت آب مجازی و سیاست‌های بخش کشاورزی.. 104
5-2-4: تجارت آب مجازی و سیاست‌های بخش صنعت.. 107
5-2-5: تجارت آب مجازی و سیاست‌های بخش مدیریت شهری.. 108
5-3: الگوهای مدیریتی پیشنهادی.. 109
5-3-1: خودکفایی کامل محصولات کشاورزی.. 110
5-3-2: تلفیق سیاست خودکفایی نسبی و واردات آب مجازی.. 114
5-3-3: تلفیق سیاست خودکفایی نسبی و صادرات و واردات آب مجازی.. 118
5-4: برابری فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی سناریوها 132
5-5: تکمیل سناریوهای پیشنهادی به‌مقصود حفظ منابع آب با رویکرد آب مجازی.. 139
 
فصل ششم: جمع‌بندی و تحلیل داده‌ها. 143
6-1: مقدمه. 144
6-2: گزینش منطقۀ مدنظر. 144
الف. مشخصات منطقه و مطالعه بعضی بخشهای متأثر از سیاست‌های توسعۀ تجارت آب مجازی… 146
6-3: کلیات.. 146
6-4: منابع آب.. 148
6-4-1: آب‌های سطحی.. 148
6-4-2: آبهای زیرزمینی.. 149
6-5: طرحهای انتقال بین‌حوضه‌ایِ آب در استان.. 151
6-6: مطالعه شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی استان اصفهان.. 156
6-7: مطالعه وضع موجود بعضی زیربخش‌های کشاورزی استان اصفهان.. 158
6-7-1: محصولات زراعی و باغی.. 159
6-7-2: آب و خاک… 160
ب. مطالعه جامع مصارف آبی و تحلیل سیاستهای بخش کشاورزی در استان، با بهره گیری از… . 162
6-8: نگاهی جامع به مصارف بخش کشاورزی در سال‌های ۱۳82 و ۱۳83 و ۱۳84، از دیدگاه آب مجازی.. 163
6-9: مطالعه تولید محصولات راهبردی و عمدۀ کشاورزی و دامی در سال‌های آخر برنامۀ چهارم توسعه… 193
6-10: مطالعه بازدهی اقتصادی آب در بخشهای کشاورزی و صنعت و در کالاهای راهبردی کشت‌پذیر در استان.. 203
6-11: مطالعه سیاست‌های امنیت غذایی و مصرف آب در استان با بهره گیری از مفهوم آب مجازی تا افق 14700. 207
منابع. 209
 
فهرست جدول‌ها
جدول 1-1: (منبع [2]) 3
جدول 1-2: (منبع [2]) 3
جدول1-3: میانگین سالانۀ حجم آب مجازی درحال جابه‌جایی در بازۀ زمانی 1977تا۲۰۰۱ به‌تفکیک محصولات (منبع: [2]) 5
جدول 1-4: خصوصیات آب آبی و آب سبز (منبع: [10]) 9
جدول 1-5: بزرگ‌ترین واردکنندگان آب مجازی و اندازه حفظ منابع آب میانگین سالیانه. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [14]) 14
جدول 1-6: بزرگ‌ترین صادرکنندگان آب مجازی و اندازه کاهش منابع آب میانگین سالیانه. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [14]) 14
جدول 2-1: تخمین نیاز سالانۀ نیروی کار و آب آبیاری برای تولید محصولات عمدۀ کشاورزی در درون مصر در طی سال‌های 1993تا1997. دسته‌بندی محصولات در سه دستۀ واردات و خودکفایی و صادرات، نشان‌دهندۀ مسیرهای آب مجازی می باشد. 31
جدول 2-2: تولید داخلی و واردات گندم و ذرت و تخمین آب و زمین و نیروی کار مجازی موجود در گندم و ذرت وارداتی طی سال‌های 1993تا1997. 32
جدول 2-3: تولید داخلی و صادرات پنبه و برنج و تخمین آب و زمین و نیروی کار مجازی در پنبه و برنج صادراتی، در طی سال‌های 1993تا1997. 34
جدول 3-1: پخش جهانی منابع تجدیدشوندۀ آب (منبع: [33]) 40
جدول 3-2: اندازه آب دردسترس و آب قابل‌برداشت طی سال‌های 1960تا۲۰۲۵ (منبع: [26]) 43
جدول 3-3: برآورد سرمایه‌گذاری لازم برای منطقۀ خاورمیانه و آسیا 1996تا۲۰۰۵ (منبع: [33]) 44
جدول 3-4: وضعیت آب در کشور و برنامۀ تأمین نیازهای آبی کشور 61
جدول 3-5: نحوۀ تأمین نیازهای آبی در سال 14700. 63
جدول 3-6: حجم پساب‌های اصلی در سال 14700. 63
جدول 3-7: منابع آب موجود در کشورهای آسیا (منبع: [42]) 66
جدول 4-1: مطالعه سیاست‌های امنیت غذایی در کشور از منظر آب آبی موردنیاز و با بهره گیری از مفهوم آب مجازی برای سال 1385. 79
جدول 4-2: اندازه وابستگی اقتصاد ملی به واردات آب مجازی در کشورهای منتخب در طی سال‌های 1995تا۱۹۹۹ (منبع: [46]) 85
جدول 5-1: بزرگ‌ترین واردکنندگان آب مجازی و اندازه حفظ منابع آب میانگین سالیانه فاصلۀ زمانی 1997تا2001 (منبع: [57]) 102
جدول 5-2: اندازۀ آب مجازی موجود در تولیدات کشاورزی (منبع: [59]) 105
جدول 5-3: تولیدات گروه‌های گوناگون غذایی در ایران (منبع: www.fao.org) 106
جدول 5-4: تولیدات گروه‌های گوناگون غذایی در ایران (منبع: www.fao.org) 106
جدول 5-5: اندازۀ آب مجازی موجود در تولیدات صنعتی (منبع: [59]) 108
جدول 5-6: نیاز آبی محصولات و فرآورده‌های گوناگون گروه‌های غذایی.. 113
جدول 5-7: اندازه مصرف و نیاز به محصولات غذایی و آب موردنیاز کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org) 113
جدول 5-8: اندازه منابع آبی در ایران (منبع: www.fao.org) 114
جدول 5-9: واردات گروه‌های گوناگون غذایی به ایران (منبع: www.fao.org) 117
جدول 5-10: واردات گروه‌های گوناگون غذایی به ایران (منبع: (www.fao.org.. 117
جدول 5-11: اندازه مصرف و واردات محصولات غذایی و آب مجازی وارد‌شده به کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org) 118
جدول 5-12: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور چین، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org) 123
جدول 5-13: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور ترکیه، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org) 123
جدول 5-14: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور بنگلادش، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org) 124
جدول 5-15: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور قزاقستان، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org) 124
جدول 5-16: تولیدات و صادرات و واردات محصولات غذایی کشور تایلند، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org) 124
جدول 5-17: تولیدات، صادرات و واردات محصولات غذایی کشور امارات، 2001تا۲۰۰۳ (منبع: www.fao.org) 125
جدول 5- 18: صادرات گروه‌های گوناگون غذایی از ایران (منبع: www.fao.org) 125
جدول 5- 19: صادرات گروه‌های گوناگون غذایی از ایران (منبع: www.fao.org) 126
جدول 5-20: تولیدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذایی کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org) 127
جدول 5-21: صادرات محصولات غذایی و آب مجازی صادر‌شده از کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: یافته‌های پژوهش، www.fao.org) 128
جدول 5-22: تولیدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذایی و آب مجازی کشور ایران، 200۱تا200۳. 134
جدول 5-23: برابری سناریوهای پیشنهادی و جدول امتیازدهی.. 136
جدول 5-24: درصد پیشنهادی دگرگونی‌های تولید و صادرات و واردت در گروه‌های غذایی در سناریوی سوم. 140
جدول 6-1: پروژه‌های بین‌حوضه‌ای انتقال آب در استان اصفهان. 152
جدول 6-2: مطالعه تولیدات و مصارف محصولات زراعی و باغی. مصارف آب همۀ محصولات زراعی و باغی و تراز تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال 1387  164
جدول 6-3: وضعیت صرفه‌جویی و مصارف آبی استان در بخش زراعت و باغداری در سال 1387. 168
جدول 6-4: وضعیت تجارت آب مجازی محصولات زراعی و باغی در استان در سال 1387. 168
جدول 6-5: مطالعه تولیدات و مصارف محصولات زراعی و باغی. مصارف آب همۀ محصولات زراعی و باغی و تراز تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال 1388  170
جدول 6-6: وضعیت صرفه‌جویی و مصارف آبی استان در بخش زراعت و باغداری در سال 1388. 176
جدول 6-7: وضعیت تجارت آب مجازی محصولات زراعی و باغی در استان در سال 1388. 176
جدول ۶-۸: مطالعه تولیدات و مصارف محصولات زراعی و باغی. مصارف آب همۀ محصولات زراعی و باغی و تراز تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال 1388  177
جدول 6-9: وضعیت صرفه‌جویی و مصارف آبی استان در بخش زراعت و باغداری در سال 1389. 182
جدول 6-10: وضعیت تجارت آب مجازی محصولات زراعی و باغی در استان در سال 1389. 182
جدول 6-11: مطالعه مصارف آب و وضعیت تجارت آب مجازی محصولات دامی استان در سال 1387. 183
جدول 6-12: مطالعه مصارف آب و وضعیت تجارت آب مجازی محصولات دامی استان در سال 1388. 184
جدول 6-13: مطالعه مصارف آب و وضعیت تجارت آب مجازی محصولات دامی استان در سال 1389. 186
جدول 6-14: وضعیت تجارت آب مجازی در استان اصفهان در سال‌های 1387تا1389 با احتساب کالاهای کشاورزی و دامی.. 187
جدول 6-15: مطالعه اندازه مصارف آبی، صرفه‌جویی در مصرف آب آبیاری و وضعیت تجارت آب مجازی با افزایش رفتار تولید محصولات زراعی (اندازه تولید ثابت و سطح زیرکشت کاهش می‌یابد) در سال‌های 1387تا1389 در استان اصفهان. 187
جدول 6-16: مطالعه اهداف کمّی تولید محصولات راهبردی و عمدۀ زراعی و باغی استان اصفهان در سال 1387 با در نظر داشتن برنامۀ چهارم توسعه و از دیدگاه تجارت آب مجازی.. 194
جدول 6-17: مطالعه اهداف کمّی تولید محصولات راهبردی و عمدۀ زراعی و باغی استان اصفهان در سال 1387 با در نظر داشتن برنامۀ چهارم توسعه و از دیدگاه تجارت آب مجازی.. 196
جدول 6-18: مقایسۀ وضعیت مصارف آبی و تجارت آب مجازی سال‌های ۱۳87 و ۱۳88 با سال‌های 1387تا1389 در تولید محصولات عمده و راهبردی   198
جدول 6-19: مطالعه اهداف کمّی تولید محصولات دامی استان اصفهان در سال 1387، با در نظر داشتن برنامۀ چهارم توسعه و از دیدگاه تجارت آب مجازی   199
جدول 6-20: مطالعه اهداف کمّی تولید محصولات دامی استان اصفهان در سال 1388، با در نظر داشتن برنامۀ چهارم توسعه از دیدگاه تجارت آب مجازی   199
جدول 6-21: مقایسۀ وضعیت مصارف آبی و تجارت آب مجازی سال‌های ۱۳87 و ۱۳88 یا سال‌های 1387تا1389 در تولید محصولات دامی  200
جدول 6-22: مطالعه اندازه مصارف آبی، صرفه‌جویی در مصرف آب آبیاری و وضعیت تجارت آب مجازی با افزایش عملکرد تولید محصولات عمده و راهبردی (اندازه تولید ثابت و سطح زیرکشت کاهش می‌یابد) در سال‌های 1387 و 1388 در استان اصفهان. 201
جدول 6-23: محاسبۀ بازدهی اقتصادی آب، بخش‌های زراعت و باغداری، استان اصفهان سال‌های 1387تا1389. 203
جدول 6-24: محاسبۀ بازدهی اقتصادی آب، بخش‌های زراعت و باغداری، استان اصفهان سال‌های 1387تا1389. 203
جدول 6-25: محاسبۀ بازدهی اقتصادی آب در سال‌های 1387تا1389 با بهره گیری از مفهوم آب ذخیره‌شده در کالا، برای کالاهای راهبردی قابل تولید در استان اصفهان به‌صورت استانی و میانگین کشوری.. 205
جدول 6-26: مطالعه سیاست‌های امنیت غذایی کشور در استان از منظر آب آبی و سبز موردنیاز با بهره گیری از مفهوم آب مجازی برای سال 1386  207
 
فهرست نمودارها
نمودار 2-1: ارزش کل آب در کشورهای منتخب جهان. منبع: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، دفتر اقتصاد آب.. 21
نمودار 2-2: ارزش مصارف غیرکشاورزی آب در چند کشور. (منبع: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، دفتر اقتصاد) 22
نمودار 2-3: ارزش مصارف کشاورزی آب در کشورهای منطقه. (منبع: شرکت سهامی مدیریت منابع آب ایران، دفتر اقتصاد آب( 23
نمودار 4-1: اندازه آب آبیاری موردنیاز برای خودکفایی در محصولات استراتژیک با رشد جمعیت و در بازده‌های گوناگون. 80
نمودار 4-2: تأثیر بهبود بازده در اندازه مصرف آب آبیاری درصورت خودکفایی  در محصولات استراتژیک در سال 1385. 80
نمودار 4-3: تأثیر سرانۀ مصرف گندم در ایران بر اندازه مصرف آب آبیاری در صورت خودکفایی در سال 1385 (جدول 4-1) 81
نمودار 5-1: برابری قیمت تمام شدۀ محصولات غذایی در ایران و بازارهای جهانی، 1382 111
نمودار 5-2: پخش منابع در صنعت کشاورزی ایران، کاربری زمین، سال 2004 (منبع: www.fao.org) 115
نمودار 5-3: پخش منابع در صنعت کشاورزی ایران، مصارف آب، 2004 (منبع: www.fao.org) 115
نمودار 5-4: پخش منابع در صنعت کشاورزی ایران، زمین‌های کشت‌پذیر، 2004 (منبع: www.fao.org) 116
نمودار 5-5: تولیدات میوه و سبزیجات در ایران (منبع: (www.fao.org.. 119
نمودار 5-6: درصد سهم ایران در تولیدات جهانی میوه و سبزیجات (منبع: www.fao.org) 120
نمودار 5-7: تولیدات غلات در ایران (منبع: www.fao.org) 120
نمودار 5-8: درصد سهم ایران در تولیدات جهانی غلات (منبع: (www.fao.org.. 121
نمودار 5-9: تولیدات گوشت در ایران (منبع: (www.fao.org.. 121
نمودار 5-10: درصد سهم ایران در تولیدات جهانی گوشت (منبع: www.fao.org) 122
نمودار 5-11: تولیدات، صادرات، واردات و مصرف محصولات غذایی کشور ایران، 200۱تا200۳ (منبع: www.fao.org) 126
نمودار 5-12: صادرات غلات کشورهای منتخب آسیایی (منبع: www.fao.org) 129
نمودار 5-13: صادرات روغن نباتی کشورهای منتخب آسیایی (منبع: www.fao.org) 129
نمودار 5-14: صادرات شکر کشورهای منتخب آسیایی (منبع: www.fao.org) 130
نمودار 5-15: صادرات محصولات کشاورزی کشور تایلند (منبع: www.fao.org) 131
نمودار 5-16: واردات محصولات کشاورزی کشور امارات (منبع: www.fao.org) 132
نمودار 5-17: مقایسۀ نموداری شاخص‌های هریک از سناریوهای مطرح‌شده 137
نمودار 5-18: مقایسۀ مجموع امتیاز کسب‌شده با کمک هر سناریو 138
نمودار 5-19: درصد دگرگونی‌ها در اندازه منابع آبی.. 141
نمودار 5-20: اندازه دگرگونی‌های آب مجازی وارداتی و صادراتی کشور 141
نمودار 6-1: اندازه مصرف آب محصولات زراعی با افزایش رفتار و بازده، محاسبات با در نظر داشتن آمارهای سال 1387. 189
نمودار 6-2: برابری مصارف آبی کالاهای عمدۀ کشاورزی و دامی در سال‌های 1387تا1389 (با احتساب آب آبی و آب سبز و بدون درنظرگرفتن بازده) 190
نمودار 6-3: برابری اندازه صادرات آب مجازی با کمک تولید کالاهای عمدۀ صادرکنندۀ آب مجازی در استان در سالهای 1387تا1389. 192
نمودار 6-4: افزایش مصارف آبی تولید محصولات عمده و راهبردی و دامی در سال‌های نشان‌داده‌شده 200
نمودار 6-5: اندازه مصارف آب محصولات عمده و راهبردی با افزایش رفتار و بازده، محاسبات با در نظر داشتن آمارهای سال 1387. 202
نمودار 6-6: اندازه مصارف آب محصولات عمده و راهبردی با افزایش رفتار و بازده، محاسبات با در نظر داشتن آمارهای سال 1388. 202
نمودار 6-7: تغییرات بازدهی اقتصادی آب با در نظر داشتن درصد بهبود عملکرد و بازده، با در نظر داشتن ارقام سال 1387 در استان اصفهان. 206
نمودار 6-8: مطالعه اندازه آب موردنیاز برای خودکفایی در محصولات استراتژیک قابل تولید در منطقه با رشد جمعیت و با افزایش اندازه عملکرد به اندازه درصدهای ذکر‌شده بدون احتساب بازده 208
 
فهرست شکل‌ها
شکل 1-1: چرخۀ آب آبی و آب سبز (منبع [11]) 8
شکل 1-2: تعادل آب شیرین در جهان (منبع [4]) 8
شکل 1-3: حفظ آب ملی مصر با واردات سالانۀ گندم از کشورهای گوناگون. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 13
شکل 1-4: کاهش منابع آب ملی ازطریق صادرات برنج از تایلند به سایر کشورها. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 13
شکل 1-5: حفظ آب جهانی با کمک واردات برنج توسط مکزیک از آمریکا. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 16
شکل 1-6: کاهش آب جهانی با کمک واردات برنج اندونزی از تایلند. دورۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱. (منبع: [13]) 16
شکل 4-1: رابطۀ سیاست‌های توسعۀ تجارت آب مجازی با سایر سیاست‌های کلان در جامعه‌ای ایدئال. 95
شکل 4-2: رابطۀ سیاست‌های توسعۀ تجارت آب مجازی با سایر سیاست‌های کلان در وضعیت فعلی.. 95
شکل 5-1: چهارچوب سیاست‌های مدیریتی مطالعه تجارت آب مجازی (منبع: یافته‌های پژوهش) 98
شکل 5-2: نقشۀ پخش گرسنگی در سطح دنیا (منبع: www.fao.org) 100
شکل 5-3: اندازه آب مجازی وارداتی به ایران در اثر تجارت محصولات کشاورزی، میانگین واردشدۀ 1997تا2001. 103
شکل 6-1: موقعیت سازه‌های آبی حوزۀ رفتار آب منطقه‌ای استان اصفهان (منبع: شرکت مدیریت منابع آب ایران) 154
 

فصل نخست:

معرفی آب مجازی و تجارت آب مجازی

1-1: معرفی

تولید بسیاری از کالاها به آب احتیاج دارد. آبی که در مراحل گوناگون تولید کالا بهره گیری می گردد، «آب مجازی[2] ذخیره‌شده در کالا» نامیده می گردد؛ برای نمونه، برای تولید یک کیلوگرم از غلات که به‌صورت دِیْم و در وضعیت جوّی مطلوب رشد کرده می باشد، بین ۱تا۲ مترمکعب آب نیاز می باشد و برای تولید همین اندازه غله در اوضاع جوی نامطلوب با دما و تبخیر و تعرق زیاد، بین 3تا5 مترمکعب آب مصرف می‌‌گردد [1]. برای تولید محصولات دامی درمقایسه‌با محصولات کشاورزی، به‌مراتب، به مصرف آب بیشتری نیاز می باشد؛ برای نمونه، برای تولید ۱ کیلوگرم پنیر، به 5تا۵.۵ مترمکعب آب و برای تولید ۱ کیلوگرم گوشت گاو، تقریباً به 16 مترمکعب آب نیاز می باشد [2]. علاوه‌بر محصولات کشاورزی، در سال‌های اخیر مطالعات اندکی نیز در زمینۀ آب مصرفی برای تولید محصولات صنعتی انجام شده می باشد؛ به‌گونه نمونه، نتیجۀ پژوهش ویلیامز و همکاران (2002) نشان می‌دهد که برای تولید چیپ الکترونیکیِ 32 مگابیتی به وزن 2 گرم، 32 متر‌مکعب آب مصرف می گردد [3].
حدود 74درصد از منابع آبی در دسترس در جهان، در بخش کشاورزی مصرف می گردد [4]. این عدد برای کشور ایران، حدود 93درصد می باشد. علاوه‌بر مسائلی همچون اقلیم و تکنولوژی در تولید محصولات، فرهنگ تغذیه‌ایِ مردم نیز تأثیر بسیاری در اندازه مصرف آب یک کشور دارد؛ برای نمونه، اگر همۀ بشر‌ها رژیم غذایی همانند مردم غرب داشته باشند، برای تولید مواد غذایی موردنیاز، به 75درصد آب بیشتری در جهان نیاز می باشد [2]. دگرگونی رژیم غذایی مردم می‌تواند منابع آبیِ دردسترس را افزایش دهد. مطرح‌کردن این بحث و بحث‌هایی که در بخش‌های آینده مطرح خواهند گردید، نشان‌دهندۀ این موضوع می باشد که مفهوم آب مجازی، آب را به‌عنوان موضوعی اساسی و جهانی برجسته‌تر می‌سازد و مدیریت آن را در سطوح خُرد و کلان جامعه و حوزۀ تجارت گسترش می‌دهد.
در جدول زیر، آب مجازی دارای چند محصول و چند رژیم غذایی گوناگون نشان داده شده می باشد.
 
جدول 1-1: (منبع [2])

جدول 1-2: (منبع [2])

 
تجارت جهانی کالاها، گردشی بین‌المللی از آب مجازی را به‌وجود می‌آورد که در لغت «تجارت آب مجازی»[3] نامیده می گردد. هم‌زمان با آغاز تجارت بین‌المللی کالاها، گردش آب مجازی از منطقه‌ای به منطقه دیگر در جهان درحال جابه‌جایی می باشد. واژۀ آب مجازی برای نخستین‌بار با کمک جی. ای. آلن در سال 1993 مطرح گردید [5]. با توجه بیشتر دانشمندان و محققان به مفهوم آب مجازی، محاسبات کمّی در این زمینه آغاز گردید. محاسبات از جابه‌جایی جریان عظیمی از آب خبر می‌دهد که به‌گونه مجازی با تجارت کالاهای آب‌بر جابه‌جا می گردد. قبل از سال 1993، واژۀ «آب جاسازی‌شده»[4] برای رساندن این مفهوم به‌کار می‌رفت؛ اما نتوانست توجه مدیران منابع آب را به خود جلب کند [5].
به‌گونه کلی از زمانی‌که آلن، بحث آب مجازی را مطرح نمود و تا زمانی‌که مجامع علمی به آن توجه کردند، نزدیک به ده سال طول کشید [6]. نخستین گردهمایی بین‌المللی درخصوص این موضوع، در دسامبر2002، در دلف هلند برگزار گردید. نشستی ویژه هم در سومین اجلاس جهانی آب در کشور ژاپن در مارس2003، به موضوع آب مجازی اختصاص پیدا نمود. به‌نظر هونگ و هوکسترا[5] آب مجازی، ابزاری ضروری در محاسبۀ آب واقعی بهره گیری‌شدۀ هر کشور می باشد که معادل کل آب داخلی مورد بهره گیری به‌علاوۀ آب مجازی وارداتی، منهای آب مجازی صادراتی یک کشور می باشد. به این تعریف در لغت، «آب مصرفی پایه»[6] گفته می گردد [6]. آب مصرفی پایۀ هر کشور، شاخصی سودمند برای تقاضای آب بوده و معادل کل آب مجازی محاط‌شده در محصولات و کالاها و خدمات می باشد.

1-2: تجارت آب مجازی: ظرفیت‌ها و ملاحظات

تحقیقات انجام‌شده با کمک هونگ و هوکسترا (2002) نشان می‌دهد که در سال‌های 1995تا۱۹۹۹ اندازه میانگین سالانۀ آب مجازیِ درحال جابه‌جایی، با کمک تجارت محصولات کشاورزی 695میلیارد مترمکعب بوده می باشد [1]. کل آب مورد بهره گیری برای تولید این محصولات در کشورهای تولیدکننده، 5400میلیارد مترمکعب بوده می باشد. این بدین معنی می باشد که 13درصد از کل آب مصرفی برای تولید محصولات به‌صورت مجازی وارد بازار تجارت شده می باشد [1]. پژوهش دیگری با کمک چاپاگین و هوکسترا[7] نشان می‌دهد که حجم آب مجازیِ درحال جابه‌جایی با کمک تجارت دام و فرآورده‌های دامی برای دورۀ زمانی 1995تا۱۹۹۹، 245میلیارد مترمکعب بوده می باشد [7]. اگر تجارت کالاهای کشاورزی را هم به این عدد اضافه کنیم، حجم آب مجازیِ درحال جابه‌جایی با کمک تجارت در این سال‌ها، به 940میلیارد مترمکعب می‌رسد. با درنظرگرفتن تجارت دام و محصولات آن، می‌‌توان گفت که درمجموع 20درصد از آب مصرف‌شده برای تولید محصولات کشاورزی و دامی در جابه‌جایی مجازی آب بین کشورها مشارکت داشته می باشد [7].
جدول زیر، میانگین سالانۀ حجم آب مجازی درحال جابه‌جایی در بازۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱ را نشان می‌دهد.
جدول1-3: میانگین سالانۀ حجم آب مجازی درحال جابه‌جایی در بازۀ زمانی 1997تا۲۰۰۱ به‌تفکیک محصولات. (منبع: [2])

16درصد کلّ آب مصرف‌شده در جهان
واژۀ آب مجازی، آب، غذا و تجارت را به یکدیگر پیوند می‌دهد. این اعداد و ارقام نیز به‌خوبی گواه این مطلب در مقیاس جهانی می باشد. کشورهای واقع در مناطق خشک و نیمه‌خشک می‌توانند با واردات کالاهای آب‌بر، نظیر مواد غذایی، آبی را که برای تولید آن نیاز می باشد، برای بهره گیری در سایر بخش‌ها حفظ کنند. انتقال آب حقیقی در حجم زیاد و در فاصله‌های طولانی برای معضلات انتقال و هزینه‌های زیاد آن، تقریباً غیرممکن به‌نظر می‌رسد. دراین‌حال تجارت مواد غذایی با انتقال مجازی حجم عظیمی از آب می‌تواند همگون‌سازِ پخش ناهمگون منابع آب باشد.
بخش کشاورزی، به‌عنوان پرمصرف‌ترین بخش، در حدود 74درصد از منابع آب شیرین جهان را مصرف می کند [4]. بعضی از کشورهای کم‌آب برای تأمین بخشی از این آب، با نادیده‌گرفتن ظرفیت‌های طبیعی، آب‌های زیرزمینی را بیش از حد پمپاژ کرده و بیش از اندازه آب دریا را نمک‌زدایی می‌کنند. نتایج نشان می‌دهد که تولید محصولات در چنین وضعیتی، بیش از پنج برابر گران‌تر می باشد [8]. کشورهای کم‌آب می‌توانند با دخالت‌دادن تجارت آب مجازی در سیاست‌های آبی، علاوه‌بر اینکه اندازه دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش می‌دهند، از افزایش فشار بر منابع محدود خود نیز بکاهند. واردات مواد غذایی به‌مقصود بهره گیری از منبع تجارت آب مجازی، بخش‌های اقتصادی و اجتماعی و محیط‌زیست هر کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ کشور همبستگی مستقیم دارد. کشورهای کم‌آب می‌توانند با در نظر داشتن اوضاع و ظرفیت‌ها و نیازهای داخلی و همچنین ملاحظات امنیت غذایی خود، نقطۀ بهینه‌ای را برای اندازه واردات مواد غذایی به کشور بیابند.
سالانه به کانالی پر از آب نیاز می باشد به عمق یک متر و عرض یک کیلومتر و طول هفت میلیون کیلومتر، یعنی 180 برابر محیط کره زمین، تا روزانه 3000 کالری انرژی را برای 1/6میلیارد نفر جمعیت کره زمین تولید کند[4]. در ارقام کوچک‌تر می‌توان گفت به‌ازای تولید هر کالری، یک لیتر آب نیاز می باشد [2]. درحالی‌که کرۀ زمین تا سال 2050 با ۲تا۳میلیارد نفر افزایش جمعیت مواجه خواهد بود [4]. تأمین آب و غذای این جمعیت از هم‌اکنون جای بحث می باشد. بدون شک چالش‌های پیشِ ‌رو در مدیریت منابع آب با 25 سال پیش از این بسیار فرق کرده می باشد و تا 25 سال آینده نیز وضعیت بسیار متفاوت خواهد بود [4]. پخش ناهمگون منابع آبی، کوشش کشورها برای تأمین امنیت غذایی ملت‌های خود، نیاز به توسعۀ زیرساخت‌های آبی و کمبود منابع مالی در این زمینه، مسئلۀ آب برای تولید غذا را به مسئله‌ای بین‌المللی تغییر داده می باشد. مفهوم آب مجازی در دهۀ اخیر، به‌خوبی توانسته می باشد بحث آب برای غذا را به‌گونه‌ای شفاف و کمّی به‌تصویر بکشد. ظهور بحث آب مجازی، توجه مدیران منابع آب را به‌سوی شاه‌راه‌های عظیم آب مجازی جلب نمود که می‌توانند به کمک مسیرهای انتقال آب حقیقی بیایند. درحالی‌که توسعۀ هدفمند تجارت آب مجازی توسعۀ پایدار منابع آبی را نشانه رفته می باشد، معضلات اجتماعی و فرهنگی ناشی از دگرگونی ساختار‌ها و معضلات حکومتی و سیاسی که تأمین غذای بعضی از کشورهای واردکننده را به چالش می‌کشد، مسئلۀ تجارت آب مجازی را به مسئله‌ای کلان و پیچیده تبدیل می کند. دراین‌خصوص به‌نظر می‌رسد چاره‌ای نیست مگر حل آن‌ها در آینده‌ای نزدیک.
[1].Virtual Water
[2].Virtual Water
[3]. Virtual Water Trade
[4] . Water Embedded
[5]. Hung and Hoekstra
[6]. Water Footprint
[7]. Chapagain and Hoekstra


 
 

تعداد صفحه : 234
قیمت : 14700 تومان

بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد

و در ضمن فایل خریداری شده به ایمیل شما ارسال می گردد.

پشتیبانی سایت :        ****       [email protected]